30

Թեմա՝ Ռացիոնալ արտահայտություններ և դրանց թվային արժեքը:

Ռացիոնալ արտահայտություն կոչվում է այն արտահայտությունը, որում մի քանի հանրահաշվական կոտորակներ միացված են թվաբանական գործողությունների նշաններով:

Ընդ որում այդ արտահայտությունը չպետք է պարունակի զրոյական բազմանդամի վրա բաժանման գործողություն:

Հանրահաշվական կոտորակը նույնպես անվանում են ռացիոնալ արտահայտություն:

Օրինակ․

Ռացիոնալ են հետևյալ արտահայտությունները՝

Որպեսզի այսպիսի արտահայտությունները ճիշտ պարզեցնել, պետք է՝

•  պահպանել գործողությունների հերթականությունը,
•  պահպանել այդ գործողությունների կատարման կանոնները,
•  հիշել, որ բոլոր գործողությունները կատարվում են միայն այն արժեքների համար, որոնց դեպքում կոտորակներն իմաստ ունեն:

Օրինակ՝

Հարցեր և առաջադրանքներ:

1. Ո՞ր արտահայտությունն է կոչվում ռացիոնալ:

Ռացիոնալ արտահայտություն կոչվում է այն արտահայտությունը, որում մի քանի հանրահաշվական կոտորակներ միացված են թվաբանական գործողությունների նշաններով:

2. Պարզեցնել ռացիոնալ արտահայտությունը.

ա) bc + ac + ab
բ) 15x^2 − 5x + 5

3. Արտահայտություններից որո՞նք իմաստ չունեն.

Իմաստ չունեն երկրորդ և երրորդ արտահայտությունները։

4.x-ի ինչպիսի թվային արժեքի համար հանրահաշվական կոտորակի արժեքը հավասար է 0-ի.

ա) x = 2
բ) x = -4
գ) x = 2
դ) -2.5
ե) 0

5. Գտնել արտահայտության արժեքը, երբ x = 2

ա) 1
բ) 5
գ) -2 / 7
դ) 0

6. Հաշվել արտահայտության արժեքը.

ա) 10/3
բ) 51/7 or -9.48
գ) -5/3

Passive voice

1. He opens the door. – The door is opened by him.
2. We set the table. – The table is set by us.
3. She pays a lot of money. – A lot of money is paid by her.
4. I draw a picture. – A picture is drawn by me.
5. They wear blue shoes. – Blue shoes are worn by them.
6. They don’t help you. – You are not helped by them.
7. He doesn’t open the book. – The book is not opened by him.
8. You do not write the letter. – The letter is not written by you.
9. Does your mum pick you up? – Are you picked up by your mum?
10. Does the police officer catch the thief? – Is the thief caught by the police officer?

Ամփոփում

1․ 1804-1813 ռուս-պարսկական պատերազմ, պայմանագիր

Համոզվելով, որ Անդրկովկասի մնացած մասի նվաճումը խաղաղ եղանակով այլևս հնարավոր չէ՝ Ռուսաստանը 1804 թ. պատերազմ սկսեց Պարսկաստանի դեմ:
Ռուսական զորքերը նույն թվականի մայիսին գրավե ցին Գանձակի խանության տարածքը և պաշարեցին Արևելյան Հայաստանում պարսիկների ամենաուժեղ հենակետը՝ Երևանի բերդը: Սակայն նրանք հանդիպեցին ուժեղ դիմադրության և ստիպված էին վերադառնալ Վրաստան: 1805 թ. ռուսական բանակն անցավ նոր հարձակման և գրավեց Շիրակը։ Այսպես Շիրակը միացվեց Ռուսաստանին: Ղարաբաղի խանը հարկադրված ռուսական հրամանատարության հետ հաշտություն կնքեց և իր խանությունը հանձնեց Ռուսաստանյան կայսրությանը: Ռուսական զորքերը 1808 թ. սեպտեմբերին երկրորդ անգամ արշավեցին Երևանի վրա: Այս անգամ էլ պարսիկներին հաջողվեց անառիկ պահել բերդը: 1812 թ. հունիսին Նապոլեոնը ներխուժեց Ռուսաստան: Օգտվելով դրանից՝ պարսկական իշխանություններն ակտիվացրին իրենց գործողություններն Անդրկովկասում: Ֆրանսիայի ջախջախումից հետո միայն Ռուսաստանն անցավ հարձակման պարսկական ուժերի դեմ: Գահաժառանգ Աբաս–Միրզան Արցախում, Մեղրիում և այլ վայրերում տեղի ունեցած մարտերում ծանր պարտություն կրեց:

Գյուլիստանի պայմանագիրը

Պարսկական կողմը հարկադրված էր 1813 թ. ոկրեմբերի 12–ին Արցախի Գյուլիսրան
գյուղում կնքել հաշտություն: Այս պայմանագրով Իրանը հօգուտ Ռուսաստանի հրաժարվեց Արևելյան Վրաստանից, Արևելյան Անդրկովկասից, Գանձակից, Արցախից, Շիրակից, Զանգեզուրից, Լոռուց, Շամշադինից:Այսպիսով` Արևելյան Հայաստանից Ռուսաստանին անցան զգալի տարածքներ:Երևանի և Նախիջևանի խանությունները դեռևս մնում էին Պարսկաստանի տիրապետության տակ:

2․ 1826-1828 ռուս-պարսկական պատերազմ, պայմանագիր

1826 թ. հուլիսին Աբաս Միրզայի 60–հազարանոց բանակը, խախտելով Գյուլիստանի պայմանագիրը, ներխուժեց Արցախ: Սկսվեց ռուսպարսկական նոր պատերազմ:

Հուլիսի 26–ին պարսկական զորքերը պաշարեցին Շուշիի բերդը: Ռուսական կայազորը շրջակա գյուղերից հավաքված հայերի օգնությամբ դիմեց ինքնապաշտպանության: Շուշիի պաշտպանությունը տևեց 47 օր, և կարևոր նշանակություն ունեցավ պատերազմի հետագա ընթացքի համար:

Երևանի խանի զորքերն էլ ներխուժեցին Շիրակ: Փոքր Ղարաքիլիսայի գյուղացիները ռուս սահմանապահ զինվորների հետ բարիկադներ կառուցեցին և դիմեցին ինքնապաշտպանության: Իսկ 1826 թ. սեպտեմբերի 3–ին Շամքորի մոտ հայ նշանավոր գեներալ Վ. Մադաթովի 2–հազարանոց ջոկատը ջախջախեց պարսկական 10–հազարանոց զորամասը: Մարտի դաշտում թողնելով մեծ ավար՝ հակառակորդը փախուստի դիմեց: Սեպտեմբերի 13–ին Ելիզավետպոլի (Գանձակ) մոտ տեղի ունեցած ավելի մեծ ու վճռական ճակատամարտում ռուսական զորքերը նոր հարված հասցրին Աբաս–Միրզայի բանակին և դուրս շպրտեցին գրավված շրջաններից: Ռուսական զորքերի հաջողությունները ոգեշնչեցին հայ բնակչությանը: 1827 թ. գարնանը Թիֆլիսում ձևավորվեց հայ կամավորական առաջին ջոկատը, որը կազմված էր ավելի քան 100 մարդուց: Արցախում և այլ վայրերում ևս կազմակերպվեցին կամավորական գումարտակներ՝ ազգային դրոշներով, հայ հրամանատարներով: Լոռի–Փամբակում ճանաչում ձեռք բերեցին Մարտիրոս Վեքիլյանի, Շամշադինում` Գրիգոր Մանուչարյանի ջոկատները:

1827 թ. գարնանից ռուսական զորքերը գեներալ Իվան Պասկևիչի հրամանատարությամբ ռազմական գործողություններ ծավալեցին Երևանի և Նախիջևանի խանությունների սահմաններում: Վիրահայոց հոգևոր առաջնորդ Ներսես Աշտարակեցու խոսքերով` մոտենում էր Արարատյան աշխարհի և հայ ժողովրդի ազատագրության ժամը: Պարսկական մեծաքանակ բանակը հերթական պարտությունը կրեց 1827 թ. օգոսրոսի 17–ին Օշականի մոտ տեղի ունեցած արյունահեղ ճակատամարտում: Ռուսական կողմը ևս ունեցավ մեծ կորուստներ: 1827 թ. սեպտեմբերին ռուսական զորքերը գրակ վեցին Սարդարապարը, այնուհետև պաշարեցին Երևանի բերդը: Պասկևիչը Երևանի խանին առաջարկեց առանց կռվի հանձնել բերդը, բայց մերժում ստացավ: Սեպտեմբերի 30–ի գիշերը՝ մինչև լույս, անընդհատ ռմբակոծվում էր բերդը: Քանդվեցին հարավային պարիսպները: 1827 թ. հոկտեմբերի 1–ի առավոտյան ռուսական զորքերն ու հայ կամավորները մտան բերդ: Երևանի գրավումը մեծ ցնծությամբ ընդունվեց հայության կողմից: Այն, փաստորեն, վճռեց պատերազմի ելքը:

Թուրքմենչայի պայմանագիր

1827 թ. հոկտեմբերին ռուսական զորամասերը մտան Թավրիզ: Տեղի հայերը աղ ու հացով դիմավորեցին նրանց: 1827 թ. վերջերին և 1828 թ. սկզբներին ռուսական զորքերը գրավեցին Խոյը, Սալմաստը, Ուրմիան, շարժվեցին դեպի Իրա նի մայրաքաղաք Թեհրան: Շահը ստիպված հաշտություն խնդրեց։

1828 թ. փետրվարի 10 ին Թուրքմենչայ գյուղում կնքվեց հաշտության պայմանագիր: Այդ պայմանագրով Արևելյան Հայաստանի ևս մի ընդարձակ տարածք՝ Երևանի և Նախիջևանի խանությունները, անցավ Ռուսաստանի գերիշխանության տակ: Պարսկաստանի տիրապետության տակ մնացած հայերին իրավունք տրվեց մեկ տարվա ընթացքում իրենց շարժական գույքով բնակություն հաստատելու Ռուսաստանին անցած շրջաններում։

3․ 1806-1812 ռուս թուրքական պատերազմ, պայմանագիր

XIX-դարի առաջին ռուսպարսկական պատերազմի ժամանակ Ֆրանսիայի դրդմամբ Օսմանյան կայսրությունը 1806 թ. դեկտեմբերին պատերազմ սկսեց Ռուսաստանի դեմ: Թեև ռուսական բանակները միաժամանակ ստիպված էին մարտեր մղել և՛ թուրքական, և՛ պարսկական զորքերի դեմ, այդուհանդերձ, ունեցան լուրջ հաջողություններ: 1807 թ. հունիսի 18–ին Ախուրյանի մոտ՝ Փոքր Ղարաքիլիսա գյուղում, տեղի ունեցած ճակատամարտում նրանք պարտության մատնեցին թուրքական զորքերին:

Ռուսաստանի հաջողությունները ստիպեցին օսմանյան Թուրքիային 1812 թ. մայիսին հայազգի դիվանագետ Մանուկ բեյի աջակցությամբ Բուխարեստում կնքել հաշտություն: Սակայն Անդրկովկասում ռուսների գրաված տարածքները վերադարձվեցին թուրքերին:

4․ 1828-1829 ռուս-թուրքական պատերազմ, պայմանագիր

Ռուսաստանը չբավարարվելով Պարսկաստանի տարածքների գրավումից անցնում է նոր հարձակման։1829 թվականի հունիսին Ի․Պասկևիչի գլխավորությամբ Ռուսական զորքը անցավ Ախուրյան Գետը և ներխուժեց Կարս և շրջապատեց Կարսի բերդը,իսկ հետագայում հունիսի 23-ին տիրացավ Կարսին։Կարսի բերդի գրավումը շատ մեծ ռազմավարական նշանակություն ունեցավ։Հուլիս Օգոստոս ամիսներին Ռուսները գրավեցին Ջավախքը իր Ախալքալաք կենտրոնով։Այս ամենից Բայազետի հայ բնակիչները ոգևորվեցին։1829 թվականին Բայազետում բնակիչների մեծ մասը հայեր էին։1828 թվականի Օգոստոսին ռուսները Երևանի ջոկատի հետ և տեղացի հայերի հետ գրավվեցին Բայազետի և Ալաշկերտի գավառները։Թուրքական զորքերը հունվար-փետրվար ամիսներում Անգլիայի հրահրմամբ մեծ ուժեր ներդրեց Կարինում։Նրանք ներխուժեցին Ախալցխա և մեծ կորուստներ տվեցին այնտեղի բնակիչներին և կայազորին։Բայց հայ գեներալ Վ․Բեյբութովի շնորհիվ թուրքական զորքը վռնդվեց Ռուսաստանի սահմաններից։Դրանից հետո Ռուսաստանը գրավվեց Կարինը,Խնուսը,Մուշը,Բաբերդը,Օրթին և այլ վայրեր։Այս պատերազմում նույնպես հայ ազգը մեջ աջակցություն ունեցավ,քանի որ կարծում էր,որ Ռուսաստանը այնպես կանի,որ հայ ազգը ազատվի մահմեդականների լծից։Այս պատերազմում նույնպես հաղթեց Ռուսաստանը և 1829 թվականի սեպտեմբերի 2-ին Ադրիանապոլսում Ռուսաստանի կազմ անցան Սև ծովի արևելյան հատվածում մի մեծ հատված և Ախալքալաքի,Ախալցխայի գավառները։Թուրքերի համար այս պայմանագիրը նպաստավոր էր,բայց ոչ այնտեղ ապրող հայերի համար։Ռուսաստանը օգտվելով այն փաստից,որ Թուրքիայում ապրող հայերը վախենալով,որ պատերազմից հետո Թուրքիան վրեժխնդիր կլինի,Ռուսաստանը շահագռգռեց այնտեղի հայերին։Թուրքիայից եկավ մոտ 75 հազար հայ։Նրանց մեծ մասը բնակեցվեցին Ախալքալաքում և Ախալցխայում,Սևանա լճի ավազաններում,Շիրակի և Թալինի շրջաններում։Իրենց կամքով տեղահանված հայերը եկան Ռուսաստանը տնկեցին այգիներ կառուցեցին տներ և այլն։Այսինքն սկսեցին նոր կյանք։Իսկ մի մասը չկարենալով հարմարվել այստեղ հետ գնացին իրենց հին բնակավայրերը։Մի տեսանկյունից հայերը շատացան մի վ

այրում այսինքն շատ վայրեր դարձավ հայահավաք,Իսկ մյուս տեսանկյունից զոհվեցին շատ ու շատ հայեր։

5․ 1877-1878 ռուս-պարսկական պատերազմ, պայմանագիր (ամպայման սան ստեֆանո և բեռլին)

Ղրիմի պատերազմում (1853–1856 թթ.) թուրքերից ու նրա եվրոպական դաշնակիցներից կրած ծանր պարտությունը խաթարել էր Ռուսաստանի միջազգային վարկը: Կորցրած հեղինակությունը վերականգնելու և Բալկաններին ու Արևմտյան Հայաստանին տիրելու նպատակով 1877 թ. ապրիլին Ռուսաստանը պատերազմ սկսեց Օսմանյան կայսրության դեմ:

Կովկասյան ճակատում ռուսական զորքերը հարձակ ման անցան մի քանի ուղղություններով: Նրանց գլխավոր հարվածող ուժը 52–հազարանոց Կովկասյան կորպուսն էր։ Կորպուսի հրամանատարն էր հայազգի նշանավոր զորավար, գեներալ Միխայիլ Լոռիս–Մելիքովը (Լոռու Մելիքյան): Պատերազմին մասնակցում էին հայազգի բազմաթիվ այլ զորավարներ: Ճակատի Ճախ թևում կռվող Երևանյան ջոկատի հրամանատարը գե ներալ Արշակ Տեր–Ղուկասովն (Տեր–Ղուկասյան) էր: Նրա զորաջոկատը, անցնելով Արարատ լեռը Հայկական պարից բաժանող լեռնանցքով, պատերազմի առաջին ամսին գրավեց Բայազետի ու Ալաշկերտի գավառները: Մայիսին ռուսները գրոհով վերցրին Արդահանը:

Սակայն ճակատի աջ թևում ռուսական ուժերի կրած անհաջողությունից հետո Տեր–Ղուկասովի զորաջոկատը, հայտնվելով շրջապատման վտանգի մեջ, ընդհանուր հրամանատարությունից նահանջի հրաման ստացավ: Փորձառու հայ զորահրամանատարն այդ նահանջը կատարեց մեծ վարպետությամբ: Նա կարողացավ իր ջոկատի հետ ապահովել նաև բազմահազար հայ գյուղացիների անկորուստ նահանջը:

Պայմանագրեր՝

Սան Ստեֆանոյի պայմանագրում Հայակական հարցը ձևակերպվեց 16 հոդվածով։ Դրանով Սուլթանական կառավարությունը պարտավոր էր ռուսների գրաված գավառներում բարեփոխումներ անցկացնել և ապահովել հայերի անվտանգությունը քրդերից և չերքեզներից։

Պայմանագիրը նախատեսում էր, որ ռուսական զորքերը 6 ամիս ժամկետով` մինչև բարեփոխումների իրականացումը, պետք է մնային Հայաստանում: Թուրքական իշխանությունները պարտավորվում էին նաև բռնություններ չգործադրել պատերազմում ռուսական զորամասերին աջակցած քրիստոնյաների նկատմամբ: 16–րդ հոդվածն իրականում չէր կարող բավարարել արևմտահայության պահանջները: Այդուհանդերձ, պայմանագիրը պարունակում էր նաև դրական կետեր.

Բեռլին՝
1878 հունիսի 1-ից (հունիսի 13) առ հուլիսի 1-ը (13) Բեռլինում տեղի է ունեցել միջազգային կոնգրես, որը Մեծ Բրիտանիայի և Ավստրո-Հունգարիայի ջանքերի արդյունքում հրավիրվել էր Սան-Ստեֆանոյի պայմանագրի վերանայման նպատակով։ Մասնակից պետություններն էին՝ Ռուսաստանը, Օսմանյան կայսրությունը, Անգլիան, Ավստրո-Հունգարիան, Ֆրանսիան, Իտալիան և Գերմանիան։ Կոնգրեսն ավարտվել է փաստաթղթի ընդունմամբ, որը պատմության մեջ մտել է Բեռլինի դաշնադրություն (տրակտատ) անունով։ Կոնգրեսի արդյունքներից մեկն այն էր, որ Արևմտյան Հայաստանի հարցը միջազգային դիվանագիտության մեջ մտավ որպես «Հայկական հարց»։

Մակբայները արտահայտում են գործողության հատկանիշ, ցույց են տալիս տեղ, ժամանակ, ձև, չափ ու քանակ:Լինում են՝
ձևի՝ արագ, արագ-արագ, արագորեն, արտաքուստ, բարեկամաբար, բարոյապես, բացեիբաց, գործնականորեն, գիտակցաբար, դանդաղ, դանդաղորեն, զույգ-զույգ,  իսկույն, լրջորեն, խստիվ, կամաց, կամաց-կամաց, մեկ-մեկ, հազիվհազ, հանկարծ, հապճեպ, հիմնովին, հոտնկայս, հետզհետե, հօգուտ, ձեռաց, մեղմիվ, մեն-մենակ, մերթընդմերթ, մեղմիվ, միասին, միանգամայն, միաձայն, ներքուստ, շարունակ, շտապ, ջոկ-ջոկ, սրտանց, ի սրտե, ուշի-ուշով (ուշիուշով), քաջաբար, փոխեփոխ և այլն։

ժամանակի՝ այժմ, արդեն, այլևս, այսուհետև, այնուհետև, այսօր, ամսեամիս, առայժմ, առհավետ, առմիշտ, ապա, գիշեր-ցերեկ, դեռ, դեռևս, երբեք, երեկ, ընդմիշտ, ժամ առ ժամ, ժամանակ առ ժամանակ, հար, հավետ, հավիտյան, հետագայում, հետո, հիմա, հնուց, հնում, մանկուց, միշտ, մշտապես, նախ, նախապես, նախօրոք, ներկայումս, շուտ, շուտով, վաղ, վաղը, վաղուց, վաղօրոք, վերջերս, վերջիվերջո, տարեցտարի, րոպե առ րոպե, ուշ, ցարդ, ցայժմ, ցմահ, օրըստօրե, օրեցօր, օր օրի և այլն։

տեղի՝ ամենուր, ամենուրեք, այլուր, բերնեբերան, դեմառդեմ, դեմ դիմաց, դեսուդեն, դեմ հանդիման, դռնեդուռ, գյուղեգյուռ, երկրեերկիր, հետ, ընդառաջ, հեռու, հեռու-հեռու, մեջտեղ, սարնիվեր, վեր, վար, վերուստ, տեղ-տեղ և այլն։

չափի՝ ամենևին, ամբողջովին, ավել, ավելի, ավելի ևս, առավել, առավելապես, բավականին, բավական, բազմիցս, բնավ, բոլորովին, գերազանցապես, գրեթե, դարձյալ, եռակի, երիցս, է՛լ ավելի, ընդամենը, լիովին, կիսով չափ, կրկին, կրկնակի, հազիվ, հաճախ, հաճախակի, համարյա, մասամբ, մասնակիորեն, մեկ-մեկ, մեկիկ-մեկիկ, մոտավորապես, նորից, շատ, շատ-շատ, չափազանց, սակավ առ սակավ, փոքր առ փոքր, փոքրիշատե, քիչ-քիչ և այլն։

Ընդհանրական՝  որոնք տարբեր տեքստերում տարբեր իմաստներով կարող են հանդես գալ. առաջ, անընդհատ, անմիջապես, արտաքուստ, ներքուստ, դեմ դիմաց, իսկույն, հաճախ, շարունակ, միանգամայն, ստեպ-ստեպ և այլն։

Առաջադրանքներ:
1.Յուրաքանչյուր շարքում գտի՛ր մակբայը։
 1. արագորեն, դեպի, փայտե, անշուշտ
2. ապա, մասին, լիովին, անշուշտ
3. եթե, որտեղ, ամենուր
4. մյուս, բոլոր, ուր, հապճեպ
5. երբ, բայց, նախօրոք, յուրաքանչյուր
6. միաձայն, ձայնավոր, հնչյուն, շառաչ
7. ինչ-ինչ, փոքր-ինչ, ինչ, որտեղ
8. սա, բոլոր, մասամբ, յուրաքանչյուր

2.Կազմի՛ր նախադասություններ՝ գործածելով տրված մակբայները։
Քաջաբար, ամբողջովին, ուժգնորեն, ամենուրեք, շատ-շատ։
Նա քաջաբար կռվում էր թշնամու հետ։
Ես մաթեմատիկայի խնդիրները ամբողջովին ճիշտ էի գրել։
Տղան ուժգնորեն հրեց ընկերոջը։
Ամենուրեք պատերազմներ են։
Բոլորը շատ-շատ ուրախ էին իրենց ընկերոջ մեծ ձեռքբերումի համար։

3.Ընդգծիր  երեք  տեղի մակբայ:

ա.  ամենուր, գլխովին, առայժմ, դեմառդեմ, դռնեդուռ, արագ-արագ
բ. հեռու, միանգամայն, կրկին, տեղից տեղ, վերուստ, հիմա
գ. միշտ, մեջտեղ, ընդառաջ, փոխնիփոխ, թեթևակի, վեր
դ. տեղ-տեղ, զույգ-զույգ, դեսուդեն, շատ-շատ, ուշ, այլուր

4.Ընդգծիր ժամանակի երեք մակբայ:

ա. ավելի, ուշ, վաղը, ձեռաց, այլևս, գյուղեգյուղ
բ. վերջապես, ձեռքից ձեռք, օրեցօր, կամացուկ, այժմ, լիովին
գ. ի վերջո, հազիվհազ, մոտավորապես, դեռևս, մասնակիորեն, առմիշտ

5.Ընդգծիր ձևի երեք մակբայ:

ա. դանդաղ, փոքրիշատե, հավետ, հանկարծ, ուշիուշով, ամենուրեք
բ.  հետզհետե, իսպառ, նախ, մեկ-մեկ, դեմ հանդիման, հազիվ

6.Ընդգծիր չափի երեք մակբայ:

ա. օրավուր, ամենևին, հազիվ, դեմուդեմ, հապճեպ, ընդամենը
բ. սրտանց, կրկին, ընդմիշտ, դարձյալ, գրեթե, վար:

7.Տրված մակբայները գրեցեք համապատասխան տեղերում:
Այժմ, վաղուց, մշտապես, այլևս, ժամանակով, տարիներ ի վեր, այսուհետև, արդեն, վերջապես, ցմահ:

Ժամանակով Արևելքի մի հրաշագեղ աշխարհում արդարամիտ ու խելացի մի թագավոր է լինում: Մի օր կանչում է իր որդիներին ու ասում.
— Սիրելի որդիներ, ձեր հայրն արդեն ծերացել է ու այլևս  չի կարող երկիրը կառավարել: Ես վաղուց  իջած կլինեի իմ գահից, եթե վերջապես կատարված տեսնեի այն միտքը, որ տարիներ ի վեր  մշտապես հուզել է իմ հոգին: Եվ այժմ  ձեզնից ով որ լուծի իմ այդ միտքը , նա ցմահ կստանա իմ թագը և այ կկառավարի իմ ժողովրդին:

8.Տրված նախադասություններում ընդգծված մակբայները փոխարինեցեք հոմանիշ մակբայներով:
1. Մի վայրկյան վառվեց նրա սենյակի լույսը և իսկույն-անմիջապես մարեց:
2. Մայրը սովորություն ուներ շուտ-շուտ—հաճախակի մտնելու փոքրիկի սենյակը:
3. Կարող եմ այժմ   բոլորովին—ամբողջովին  մոռանալ նրան:
4. Այնքան շատ ձյուն է եկել, որ թվում է, թե աշխարհը  հավիտյան—ընդմիշտ  մնալու է սպիտակ քաթանի տակ:
5. Երգչի պահանջները հետզհետե-հաջորդաբար սպառնալիքի ձև էին ընդունում:
6. Շարունակ-անդադար  բողոքում էր, որ աչքերը ցավում են, և ինքը համարյա—գրեթե  ոչինչ չի տեսնում:

Մակբայակերտ ածանցներ
Մակբայակերտ ածանցներն են`
պես- հոգեպես, ֆիզիկապես
բար- աստիճանաբար, հայրաբար
որեն- վեհորեն, քնքշորեն
ովին- կամովին, հիմնովին
ակի- շեշտակի, շեղակի

9.Տրված գոյականներից ածանցման միջոցով կազմել մակբայներ։
Հոգի-հոգեպես
դիվանագետ-դիվանագիտորեն
ընկեր-ընկերաբար
գազան-գազանաբար
խումբ-խմբովին
եղբայր-եղբայրաբար
վերջ-վերջապես
ազգ-ազգովին
նյութ-նյութապես
գլուխ-գլխովին
բարեկամ-բարեկամաբար

10.Հետևյալ մակբայները գործածել բայերի հետ։
Ազնվորեն-ծառայել
օրեցօր-մեծանալ
տարեցտարի-հարստանալ
խորապես-ցավակցել
մեն-մենակ-ապրել
կուզեկուզ-քայլել
հավիտյան-լռել
բարոյապես-կործանվել
հայրաբար-խնամել
լռելյայն-լացել
բերնեբերան-ասել
խումբ- խումբ-ճամփորդել
արագ-արագ-քայլել
վերջիվերջո-պատասխանել
հոտնկայս-ողջունել
ներքուստ-տառապել
նյութապես-օգնել

11.Տրված ածականներից ածանցման միջոցով կազմել մակբայներ։
Խորամանկ—խորամանկորեն
խոլ—խոլաբար
դաժան—դաժանաբար
էական—էականորեն
խոնարհ—խոնարհաբար
թեթև—թեթևաբար
բարեխիղճ—բարեխղճորեն
մեղմ—մեղմորեն
խիզախ—խիզախաբար
քաջ— քաջաբար
բարեխիղճ—բարեխղճորեն

12. Դուրս գրել մակբայները և որոշել տեսակը:

Մարդկությունը վերջերս (ժամանակի մակբայ) ամեն ինչ չէ, որ իմանում է իր մոլորակի մասին:

Մինչև հիմա (ժամանակի մակբայ) հայտնաբերում են դամբարաններ ու քաղաքներ:

Մոտ ժամանակներս (ժամանակի բակբայ) կատարված հետազոտությունները ցույց են տվել, որ նորածին երեխաները չեն սիրում ջազը և սիրով (ձևի մակբայ) լսում են քնքուշ երաժշտություն:

Ճապոննական մի ընկերություն այժմ (ժամանակի մակբայ) սկսել է գրպանի հեռուստացույցների արտադրությունը:

Զարմացած թագավորը դանդաղ (ձևի մակբայ) նստեց գահին:

Սոված առյուծները զույգ-զույգ  (ձևի մակբայ) կանգնեցին նրա գահավորակի մոտ:

Օդը կամաց-կամաց (ձևի մակբայ) սկսեց սառչել, անձրևը հորդացավ:

Նրանք ընկերներ էին և միասին շատ դժվար (ձևի մակբայ) ճանապարհ էին անցել:

Զինվորները հրամանատարի կենացը հոտնկայս (ձևի մակբայ) էին խմում:

Մի քար ժայռից պոկվեց և ցած (ձևի մակբայ) ընկավ:

Պարի խմբերը գյուղեգյուղ (տեղի մակբայ) ընկած՝ ելույթներ էին ունենում:

Կամակոր տղան դեսուդեն (տեղի մակբայ) շպրտեց խաղալիքները:

Հանրապետությունում տեղ-տեղ (տեղի մակբայ) սպասվում են տեղումներ:

Գզիրն ընկավ դռնեդուռ (տեղի մակբայ), էլ չթողեց տուն-կտուր:

Թափառաշրջիկը ամբողջովին (չափի մակբայ) թրջվել էր անձրևից:

Նա հաճախ (ժամանակ մակբայ) է դասից բացակայում:

Աշակերտները իսպառ (ձևի մակբայ) մոռացել են գիրք կարդալը:

Նրա ձայնը գրեթե (չափի մակբայ) չէր լսվում:

Լևոնին ամենևին (չափի մակբայ) չէր հետաքրքրում ուրիշի ասածը:

12.12.2023

1.Գտնել այն բոլոր կանոնավոր կոտորակների գումարը, որոնց հայտարարը փոքր է 5-ից։


1) 2
2) 2 1/2
3) 3
4) այլ պատասխան


2․Քանի՞ եղանակով է հնարավոր 7654321 թվից ջնջել մեկ թվանշան այնպես, որ ստացված վեցանիշ թիվը բաժանվի 3-ի։

1) 1
2) 2
3) 3
4) 4

3․ Քանի՞ տոկոսով է 100-ի 60%-ը մեծ 100-ի 40%-ից։

1) 20
2) 33 1/3
3) 40
4) 50

4․Հեծանվորդը 20 րոպեում անցավ ճանապարհի 1/3մասը, որից հետո նրան մնաց անցնելու 4 կմ_ով ավելի ճանապարհ, քան արդեն անցել էր։ Գտնել հեծանվորդի արագությունը։
1) 10 կմ/ժ
2) 12 կմ/ժ
3) 14 կմ/ժ
4) 15 կմ/ժ

5․ Ժամը քանի՞սն է հիմա, եթե հայտնի է, որ կեսօրից անցել է 4 անգամ քիչ ժամանակ, քան մնացել է օրվա ավարտին։
1) 14 անց 24 րոպե
2) 15 անց 00 րոպե
3) 16 անց 48 րոպե
4) այլ պատասխան

6․ Իրար հետևից գրված են 1-ից մինչև 300 բոլոր թվերը։ Ո՞ր թվանշանն է գրված
300-րդ դիրքում։
1) 1
2) 6
3) 3
4) այլ պատասխան

7․ Ո՞ր թվանշանով է ավարտվում 100-ից փոքր բոլոր պարզ թվերի արտադրյալը։
1) 0
2) 2
3) 4
4) այլ պատասխան

25

Շրջանագծի և ուղղի փոխադարձ դասավորությունը

Շրջանագիծն ու ուղիղը կարող են հատվել, կամ՝ ոչ: Հատվելիս նրանք կարող են ունենալ մեկ կամ երկու ընդհանուր կետեր: 

1. Եթե շրջանագծի կենտրոնի հեռավորությունն ուղղից մեծ է շրջանագծի շառավղից, ապա շրջանագիծն ու ուղիղը ընդհանուր կետեր չունեն:

d>r դեպքում ուղիղը և շրջանագիծը ընդհանուր կետ չունեն:

2. Եթե շրջանագծի կենտրոնի հեռավորությունն ուղղից փոքր է շրջանագծի շառավղից, ապա շրջանագիծն ու ուղիղն ունեն երկու ընդհանուր կետեր:

d<r այս դեպքում ուղիղն ու շրջանագիծը ունեն երկու ընդհանուր կետեր: Այդ դեպքում ուղիղն անվանում են շրջանագծի հատող:

Եթե ուղիղը շրջանագծի հետ ունի երկու ընդհանուր կետեր, ապա այն կոչվում է շրջանագծի հատող:

3. Եթե շրջանագծի կենտրոնի հեռավորությունն ուղղից հավասար է շրջանագծի շառավղին, ապա շրջանագիծն ու ուղիղն ունեն մեկ ընդհանուր կետ:

d=r դեպքում ուղիղը և շրջանագիծը ունեն մեկ ընդհանուր կետ:

Եթե ուղիղը շրջանագծի հետ ունի մեկ ընդհանուր կետ, ապա այն կոչվում է շրջանագծի շոշափող:

Ճիշտ են արդյո՞ք հետևյալ պնդումները:

1. Եթե ուղիղը շրջանագծի շոշափողն է, ապա այն ունի շրջանագծի հետ երկու ընդհանուր կետ:

այո

2. Եթե ուղիղը շրջանագծի հետ ունի ընդհանուր կետ, ապա այն հանդիսանում է շրջանագծի հատող:
ոչ

3. Ուղիղն ու շրջանագիծը կարող են ունենալ միայն երկու ընդհանուր կետ:

Ոչ։

4.Ո՞ր ուղիղն է կոչվում շրջանագծին հատող:

Եթե ուղիղը շրջանագծի հետ ունի երկու ընդհանուր կետեր, ապա այն կոչվում է շրջանագծի հատող:

5.Ո՞ր ուղիղն է կոչվում շրջանագծի շոշափող: 

Եթե ուղիղը շրջանագծի հետ ունի մեկ ընդհանուր կետ, ապա այն կոչվում է շրջանագծի շոշափող:

6.Ո՞ր կետն է կոչվում շրջանագծի և ուղղի շոշափման կետ:

Շրջանագծի և ուղղի շոշափման կետ կոչվում է իրենց ընդհանուր կետը։

7. Դիցուք՝ d-ն r շառավղով շրջանագծի կենտրոնի հեռավորությունն է p ուղղից: Ինչպե՞ս են միմյանց նկատմամբ դասավորված շրջանագիծը և p ուղիղը, եթե՝

ա) r=18 սմ, d=13 սմ,Նրանք ունեն երկու ընդհանուր կետբ) r=6 սմ, d=5,6 սմ,Նրանք ունեն երկու ընդհանուր կետգ) r=7,2 սմ, d=3,7 դմ,Նրանք ընդհանուր կետ չունենդ) r=9 սմ, d=1,3 դմ,Նրանք ընդհանուր կետ չունենե) r=6 սմ, d=60 մմ:Նրանք ունեն մեկ ընդհանուր կետ

8. ABC եռանկյան մեջ AB=10սմ, ∠C=900, ∠B=300: Պահանջվում է տանել A կենտրոնով շրջանագիծ: Ինչպիսի՞ն պետք է լինի այդ շրջանագծի շառավիղը, որպեսզի BC ուղիղը՝

ա) շոշափի շրջանագիծը,Պետք է 5սմ լինի։

բ) շրջանագծի հետ չունենա ընդհանուր կետ,Պետք է 5սմ-ից փոքր լինի։

գ) շրջանագծի հետ ունենա ընդհանուր կետեր:

Պետք է 5սմ-ից մեծ լինի։

9.Տրված է ABCD քառակուսին, որի անկյունագիծը 6 սմ է: Տանել շրջանագիծ, որի կենտրոնը լինի A–ն: Ի՞նչ երկարություն պետք է ունենա շրջանագծի շառավիղը, որպեսզի BD անկյունագիծն ընդգրկող ուղիղը լինի՝ 

ա) շրջանագծի շոշափող

Շրջանագծի շառավիղը պետք է լինի 3սմ։

 բ) շրջանագծի հատող:

Շրջանագծի շառավիղը պետք է լինի 3-ից մեծ:

10. AB և CD հատվածները O կենտրոնով շրջանագծի տրամագծեր են: Հաշվեք AOD եռանկյան պարագիծը, եթե հայտնի է, որ CB = 15 սմ, AB = 14 սմ:

AOD = 29սմAOD + BOD = 30սմBOD = 1սմ։

Պարապմունք 28

1․ Լուծել հավասարումների համակարգը․

ա)
x=1
3+2y-3z=2
5-y-5z=-1
-y=-1-5+5z
y=1+5-5z
3+2(1+5-5z)-3z=2
3+2+10-10z-3z=2
-13z=-13
z=1
y=1+5-5
y=1

բ)
y=4
x+4+z=7
x=7-4-z
7-4-z-8+2z=-3
-z+2z=-3-7+4+8
z=2
x=7-4-2
x=1

գ)
x=2y
6y+2y-z=1
-z=1-6y-2y
z=-1+8y
10y+4y+2-16y=8
10y+4y-16y=8-2
-2y=6
y=-3
z=-1-24
z=-25

դ)
x=5-y
3(5-y)-2y+z=6
z=6-15+3y+2y=
z=-9+5y
5-y-5y+3(-9+5y)=-4
-y-5y+15y=-4-5+27
9y=18
y=2
x=5-2
x=3
z=-9+10
z=1

2․ Լուծել «եռանկյունաձև» տեսքի հավասարումների համակարգը․

ա)
y=3
x-12=2
x=2+12
x=14

բ)
-x=7
x=-7
-14-3y=1
-3y=1+14
3y=-15
y=-5

գ)
2x=6
x=3
-9+5y=16
5y=16+9
5y=25
y=5

դ)
z=2
4y-6=2
4y=2+6
y=2
3x+8-12=2
3x=2-8+12
3x=6
x=2

ե)
2x=-6
x=-3
-9-y=0
-y=0+9
y=-9
3-9-z=-6
-z=-6-3+9
z=0

զ)
3x=15
x=5
20-3y=5
-3y=5-20
y=5
-5+5+z=5
z=5+5-5
z=5

3․ Լուծել հավասարումների համակարգը․

ա)
x=-43-6y-9z
-5(-43-6y-9z)-5y+9z=-5
215+30y+45z-5y+9z=-5
25y+54z=-220
-4y+2z=-18 (X 27)
-108y+54z=-486
-108y-25y-54z+54z=-486+220
-133y=-266
y=2
-8+2z=-18
2z=-18+8
z=-10
x=-43-12+90
x=35

բ)
y=35-5x-4z
-8x-10(35-5x-4z)-8z=-104
-8x-350+50x+40z-8z=-104
42x+32z=246
-5x-9(35-5x-4z)-4z=-67
-5x-315+45x+36z-4z=-67
40x+32z=248
42x-40x+32z-32z=246-248
2x=-2
x=-1
-40+32z=248
32z=288
z=9
y=35+5-36
y=4

գ)
z=37-8x+6y
-8x-y-37+8x-6y=12
-7y=49
y=-7
x=?
z=?

Tag Questions

She is collecting stickers, isn’t she?
We often watch TV in the afternoon, don’t we?
You have cleaned your bike, haven’t you?
John and Max don’t like maths, do they?
Peter played handball yesterday, didn’t he?
They are going home from school, aren’t they?
Mary didn’t do her homework last Monday, did she?
He could have bought a new car, couldn’t he?
Kevin will come tonight, won’t he?

I hope Sissy won’t come to the party, will she?
Jack’s on holiday, isn’t he?
Yes, he’s in Portugal.
Let’s go out tonight, shall we?
Yes, let’s.
Listen, will you?
OK, I’m listening.
There is a bus to 1st Street every hour, isn’t there?
Tom won’t be late, will he?
No, he’s never late.
You wouldn’t tell anyone, would you?
No, of course not.
I am not your best friend, am I?
We had to wait for a long time, didn’t we?
You can speak English, can’t you?
Yes, but not very fluently.
You’re tired, aren’t you?
She hardly ever goes to the parties, does she?
She scarcely cares, does she?
We’d rather live in the country, wouldn’t we?
Sue doesn’t know Ann, does she?
No, they’ve never met.
That suit is very expensive, isn’t it?
There are a lot of people here, aren’t there?
Yes, more than I expected.
This isn’t very interesting, is it?
No, not very.
You don’t like spinach, do you?
Harry and Loyd won’t have to go there tomorrow, will they?

26

1․Ինչպե՞ս են բազմապատկվում հանրահաշվական կոտորակները։

Կոտորակը կոտորակով բազմապատկելու համար պետք է համարիչը բազմապատկել համարիչով, իսկ հայտարարը՝ հայտարարով և առաջին արտադրյալը գրել համարիչում, իսկ երկրորդը՝ հայտարարում:

2․Ինչպե՞ս են բաժանվում հանրահաշվական կոտորակները։

Որպեսզի մի կոտորակ բաժանել մյուսի վրա, պետք է համարիչի կոտորակը բազմապատկել հայտարարի կոտորակի հակադարձ կոտորակով:

3․Կատարել գործողությունները․

ա) ac/bd

բ) bx/ay

գ)12/b

դ) 5+120q/128p

ե) ax^2/2by^2

զ) 5x/2by

4․Ձևափոխել հանրահաշվական կոտորակի․

ա) 2ab-2b^2/a

բ) 2x-2y/xy^2

գ) 4n/n+m

դ) 2b+2/a+2

ե) x/2(x-y)=x/2x-2y

զ) -m^2+m+12/m^2

5․Կատարել բազմապատկում և բաժանում․

ա) pq-q^2/p^2

բ) a-3b/a^2

գ) x+y/2x

դ) 3/4

6․Կատարել բազմապատկում և բաժանում․

ա) 2m+2n^2

բ) a+b/3a^2b+3ab^2+3b^3

գ) m^2+mn+n^2/m^2-mn+n^2

դ) a^3+y^3/2(x-y)^2

ե) 5q^2+2pq/p^3+4p^2q+8qp^2+8q^3

զ) 16a^3+16^2n+4ab^3+4ab^2+2b^4/8a^4-16a^3-ab^3+2b^4

Առաջադրանք գրքից

216.Տրված բայերը խոնարհի՛ր հրամայական եղանակով (կազմի՛ր եզակի ևհոգնակի բոլոր ձևերը): Ո՞ր հիմքով կազմվեցին դրանք:
Օրինակ`

մտնել – մտի՛ր, մտե՛ք, մի՛ մտիր, մի՛ մտեք,

գնալ – գնա՛, գնացե՛ք, մի՛ գնա, մի՛ գնացեք (մի՛ գնաք):

Ա.

վերջացնել-վերջացրո՛ւ, վերջացրե՛ք, մի՛ վերջացրու, մի՛ վերջացրեք։

մանրացնել-մանրացրո՛ւ, մանրացրե՛ք, մի՛ մանրացրու, մի՛ մանրացրեք

հիանալ-հիացի՛ր, հիացե՛ք, մի՛ հիացիր, մի՛ հիացեք

կամենալ-կամեցի՛ր, կամեցե՛ք, մի՛ կամեցիր, մի՛ կամեցեք

թռչել-թռի՛, թռե՛ք, մի՛ թռի, մի՛ թռեք

անցնել-անցի՛, անցե՛ք, մի՛ անցի, մի՛ անցեք

Բ.

Վազել-վազի՛ր, վազե՛ք, մի՛ վազիր, մի՛ վազեք

կարդալ-կարդա՛, կարդացե՛ք, մի՛ կարդա, մի՛ կարդացեք

հասնել-հասի՛ր, հասե՛ք, մի՛ հասիր, մի՛ հասեք։

կպչել-կպի՛ր, կպե՛ք, մի՛ կպիր, մի՛ կպեք

վախենալ-վախեցի՛ր, վախեցե՛ք, մի՛ վախեցիր, մի՛ վախեցեք

միանալ-միացի՛ր, միացե՛ք, մի՛ միացիր, մի՛ միացեք

հիացնել-հիացրո՛ւ, հիացրե՛ք, մի՛ հիացրու, մի՛ հիացրեք

217.Փակագծերում տրված բայերը գրի՛ր պահանջված ձևով:

Պարզվում է, որ մարդու առողջական վիճակը նախ և առաջ (կախվել) կախված է մարդկային հարաբերություններից: Նախանձը, օրինակ, ոչ միայն որդի նման (կրծել) կրծում է (մարդու հոգին և (տակնուվրա անել) տակնուվրա անում էությունը, այլև (առաջացնել)առաջացնում է ստամոքսի խոց ու արյան ճնշման հիվանդություններ: Ահա թե ինչու են ասում. «Եթե (չցանկանալ) չես ցանկանում տառապել, մի՛ նախանձիր»: Զրպարտությունը, վիրավորանքը, շողոքորթությունը, անտաշ վերաբերմունքն ու հայհոյանքը ալկոհոլի նման (թունավորել) թունավորում է նաև մարդու օրգանիզմը:

Երկրում առաջին ծխողներր եգիպտական փարավոններն են եղել (լինել): Մ.թ. ա. երկրորդ հազարամյակին վերաբերող մի թանգարանում հնագետները ծխելու հարմարանքներ են գտել (գտնել):

Սենյակները ներկելիս պատուհաններն ու դռները փակ պիտի լինեն, որովհետև միջանցիկ քամին ու խոնավ օդը չեն թողնում, որ ներկը հավասարապես չորանա (չորանալ):

224.Դո՛ւրս գրիր այն բայերը, որոնք կարող են կրավորական դաոնալ, և դարձրո՛ւ:

Օրինակ`

փնտրել – փնտրվել:

Վազել, երգել-երգվել, ցրել-ցրվել, կոտրել-կոտրվել, դնել-դրվել, թռչել, թրջել-թրջվել, գալ, գնալ, հեռանալ, հեռացնել-հեռացվել, հնարել-հարվել, ներել-ներվել, լուսանալ, մթնել, մթնեցնել-մթնեցվել, բարձրանա-բարձրացվել, թխել-թխվել, մրմռալ, մաքրել-մաքրվել, դողալ, վախենալ, սրբել-սրբվել, կարել-կարվել, հավաքել-հավաքվել, սարսռալ, հաչել, սիրել-սիրվել, մլավել, ծիծաղել, խոսել-խոսվել, հուզել-հուզվել, վիճել: 

227.Սխալ կազմված բայաձևերը ճշտի՛ր:

Ինչ-որ մութ մարդկանց հետ էր կապվել:
Տղաները վիճում էի բակում, ու վեճը կատակի նման չէր:
Դեռ շատ կտուժես` ինձ չլսելով:
Խոսքս քեզ չի վերաբերում: